Daun jarak merupakan tumbuhan yang dikenali sejak dahulu kala kerana pelbagai kegunaannya, terutamanya dalam perubatan tradisional. Ia sering digunakan untuk merawat luka, masalah kulit, serta gangguan sistem pencernaan. Walaupun dikenali sebagai tumbuhan beracun, penggunaannya dalam dos yang betul mampu memberikan manfaat kesihatan yang luar biasa. Selain kegunaan perubatan, ia juga digunakan dalam bidang pertanian dan industri, termasuk sebagai bahan bakar bio.
Klasifikasi
Family : Euphorbiaceae
Genus : Jatropha
Species : J. curcas
Nama Saintifik
Jatropha curcas
Nama lain
Jarak pagar, jarak minyak, jarak bulu, jarak cina
habitat
Daun jarak tumbuh di kawasan tropika dan subtropika, tahan kemarau, serta boleh hidup di tanah kurang subur seperti tanah berpasir dan berbatu. Banyak ditemui di Asia, Afrika, dan Amerika Selatan.
sifat
Pokok jarak pagar ialah sejenis tumbuhan renek atau pokok kecil yang tumbuh dengan ketinggian sekitar 2 hingga 5 meter. Ia sering ditanam sebagai pagar hidup kerana pertumbuhannya yang cepat dan daunnya yang lebat.
Batangnya berkayu, berwarna coklat kehijauan, dan mempunyai getah susu yang sedikit beracun. Batang ini bercabang banyak dan boleh tumbuh tegak atau menjalar bergantung pada keadaan sekeliling.
Daunnya berbentuk lebar, berlobus 3 hingga 5 seperti daun ubi kayu. Berwarna hijau terang dengan permukaan yang agak licin. Tangkai daun panjang dan sedikit bergetah apabila dipatahkan.
Bunga kecil berwarna hijau kekuningan atau kekuningan. Tumbuh dalam kelompok (inflorescence) di hujung dahan. Mengandungi bunga jantan dan betina dalam satu pokok (monoecious). Mempunyai bau yang menarik serangga pendebunga seperti lebah.
Buahnya berbentuk bulat atau bujur, berukuran 2–4 cm. Berwarna hijau ketika muda dan akan bertukar kuning atau coklat apabila matang. Setiap buah mengandungi 2 hingga 3 biji yang keras.
cara pembiakan
Biji benih dan keratan batang
Penemuan dan kajian saintifik/akademik
Kajian saintifik mengenai Jatropha curcas menunjukkan bahawa tumbuhan ini mempunyai pelbagai manfaat perubatan. Kajian makmal mendapati bahawa ekstrak daun jarak mengandungi komponen aktif seperti flavonoid, alkaloid, dan saponin yang menunjukkan aktiviti antibakteria terhadap bakteria patogen seperti Staphylococcus aureus dan Escherichia coli.
Ini menjelaskan mengapa ia sering digunakan untuk merawat luka dan jangkitan kulit dalam perubatan tradisional. Selain itu, penyelidikan mengenai sifat anti-radang tumbuhan ini mendapati bahawa ekstrak metanol daripada daunnya mampu mengurangkan bengkak dan keradangan dalam model haiwan.
Kajian lain mendapati bahawa sebatian aktif dalam tumbuhan ini boleh melindungi sel hati daripada kerosakan akibat bahan toksik, menjadikannya berpotensi sebagai agen hepatoprotektif.
Dalam bidang pertanian, ekstrak daun jarak juga dikaji sebagai alternatif semula jadi kepada racun serangga. Kajian mendapati bahawa ekstrak ini berkesan dalam menghalang pertumbuhan larva nyamuk dan perosak tanaman tertentu.
Penyelidikan makmal mendapati bahawa ekstrak metanolnya menunjukkan aktiviti antibakteria terhadap Escherichia coli dan Staphylococcus aureus, menjadikannya berpotensi sebagai rawatan alternatif bagi jangkitan bakteria.
Selain itu, ia juga dikenali kerana potensinya sebagai sumber bahan bakar bio, di mana minyak yang diekstrak daripada bijinya boleh digunakan untuk menghasilkan biodiesel yang mesra alam.
Ingredien Aktif
Kandungan bahan aktif yang wujud dalam tumbuhan antaranya ialah alkaloid, flavonoid, saponin dan tanin.
Farmakologi Tradisional Daun Jarak
Tumbuhan ini telah lama digunakan dalam perubatan tradisional di pelbagai budaya. Di negara seperti Indonesia dan Malaysia, daun jarak sering digunakan untuk merawat perut kembung pada bayi. Kaedah ini melibatkan meletakkan daun jarak yang telah dipanaskan di atas perut bayi bagi membantu mengurangkan angin dalam badan.
Dalam perubatan Ayurveda di India, ia digunakan sebagai laksatif semula jadi untuk mengatasi sembelit. Caranya adalah dengan mengambil air rebusan yang boleh merangsang pergerakan usus. Di samping itu, penggunaan pes daun jarak pada sendi yang bengkak atau sakit telah lama diamalkan oleh masyarakat India untuk mengurangkan simptom artritis dan reumatisme.
Di Afrika, ia digunakan sebagai ubat tradisional untuk rawatan demam dan penyakit kulit. Air rendaman daun jarak digunakan sebagai mandian untuk meredakan ruam dan iritasi kulit. Selain itu, daun ini juga digunakan dalam bentuk kompres untuk membantu mengurangkan bengkak dan keradangan.
Keberkesanan farmakologi daun jarak dalam perubatan tradisional terus menarik perhatian penyelidik untuk mengkaji potensi terapeutiknya secara lebih mendalam. Walaupun terdapat bukti anekdot tentang manfaatnya, penggunaan daun jarak perlu berhati-hati kerana sebahagian komponennya boleh menjadi toksik jika diambil dalam dos yang berlebihan.
Cara guna (perubatan traditional)
Merawat masalah pencernaan
Rebus 3-5 helai daun dalam 500ml air selama 10-15 minit. Biarkan suam dan tapis. Minum ½ cawan sekali sehari.
Merawat masalah kulit
Rebus 5-7 helai daun dalam 1 liter air selama 15-20 minit. Biarkan suam dan gunakan untuk membilas kulit atau sebagai mandian.
Rawatan sakit sendi dan otot
Keringkan beberapa helai daun jarak. Tumbuk hingga halus. Campur dengan minyak kelapa atau minyak zaitun dan panaskan selama 10 minit.
rawatan sakit perut atau kembung perut
Daun jarak dilayur di atas api, kemudian disapu dengan air perahan halia sebelum ditempel pada perut bayi
rawatan luka dan bengkak
Ambil beberapa helai daun jarak segar.Cuci bersih dan tumbuk hingga lumat. Campur sedikit air atau minyak kelapa. Sapukan pada luka, lebam, atau bengkak. Balut dengan kain bersih dan biarkan beberapa jam sebelum dicuci. Ulang 2-3 kali sehari.
Merangsang pengeluaran susu ibu
Beberapa helai daun jarak dan daun betik ditumbuk dan diperah airnya untuk diminum dalam jumlah yang kecil.
Mengatasi demam pada kanak-kanak
Daun jarak dan daun belimbing buluh direbus, airnya digunakan untuk mengelap badan bagi menurunkan suhu badan.
Kesan sampingan
Penggunaan daun jarak perlu berhati-hati kerana sebahagian komponennya boleh menjadi toksik jika diambil dalam dos yang berlebihan.
Sumber Rujukan
Khazanah Perubatan Melayu Tumbuhan Ubatan, Jilid 2, Nik Musa’adah Mustapha et al., Institut Penyelidikan Perhutanan Malaysia (FRIM)